Đền Độc Cước tọa lạc trên đỉnh núi mang tên hòn Cổ Giải thuộc dãy núi Trường Lệ ở thị xã Sầm Sơn, tỉnh Thanh Hóa, ngay cạnh bãi tắm Sầm Sơn. Đền mang tên Độc Cước (nghĩa là một chân), gắn liền với sự tích chàng trai khổng lồ đã tự xé đôi thân mình để vừa đánh giặc quỉ biển ngoài khơi và đánh giặc trong đất liền cứu dân làng.
Để diệt bầy thủy quái giúp dân làng, chàng trai đã dùng thanh kiếm sắc rạch thân mình ra làm hai: một nửa cùng dân làng ra khơi đánh cá, nửa còn lại đứng ở đầu dãy núi Trường Lệ, từ đó bọn thủy quái không còn xuất hiện nữa. Dân làng ngày một đông vui, cá đầy khoang sau mỗi lần ra biển.
Tưởng nhớ công ơn của chàng, người dân Sầm Sơn đã lập đền thờ chàng ngay bên tảng đá có vết lõm dấu chân khổng lồ tương truyền là bàn chân của chàng và sau này là đền Độc Cước.
Muốn lên đền phải qua 40 bậc đá. Đền được lập từ đời Trần (1225-1400), dựng lại vào thời Lê và đã qua trùng tu nhiều lần. Phía sau đền có Môn Lâu dựng năm 1863 bằng gỗ. Trong đền có tượng thần Độc Cước bằng gỗ chỉ có một tay, một chân. Chân tượng dựng vững chắc trên hòn đá tảng, tay tượng có cây búa ở tư thế đang vung về phía sau chiến đấu với loài quỷ biển. Đền có hai pho tượng ngựa đúc bằng đồng, cặp tượng phỗng tạc bằng đá khối, nhiều câu đối chữ nho ca ngợi công đức của thần Độc Cước.
Độc Cước không chỉ là một ngôi đền đẹp mà còn là một di tích của Sầm Sơn. Đền rất hấp dẫn đối với du khách trong nước và nước ngoài khi đến tắm mát, nghỉ ngơi ở Sầm Sơn.
Đền đã qua nhiều lần trùng tu. Năm trùng tu xưa nhất được giữ ở thượng lương gian tiền đường ghi niên hiệu Chính Hoà (1675 - 1705). Còn tiền đường mới hiện tại có niên đại Tân Mão (1891), với dòng chữ: 'Hoàng triều Thành Thái tam tam niên tuế thứ Tân Mão hạ huyệt trọng xuân lưu nhật quang thời tân tạo tiền đường thụ đại cát'. Tạm dịch: 'Đời vua Thành Thái thứ 3, năm Tân Mão, mùa xuân tháng Ba ngày tốt, làm ngôi tiền đường'. Qua hai cuộc kháng chiến, từ 1945 đến 1974, bom đạn liên miên, nhưng đền Độc Cước hầu như vẫn nguyên vẹn, với những chiếc cột bằng gỗ lim, gỗ chò và một số đồ thờ, bia, tượng, có phong cách nghệ thuật Việt Nam thế kỷ XVIII, XIX.
Qua nhiều thế hệ vị thần được tôn: "Độc Cước Chân Nhân" "Sơn tiên Độc Cước " vị thần đã có công lớn giúp các Triều đại đánh đuổi giặc ngoại xâm nên được các nhà vua ban nhiều sắc phong " Thượng đẳng Phúc Thần" cho nhân dân bốn mùa cúng tế. Ngôi đền đã trải qua các đời Lý - Trần - Lê - Nguyễn ..... Vẫn giữ được nguyên dáng vẻ kiến trúc cổ.
Qua 50 bậc đá đến cổng Tam quan có hai thớt voi chầu. Ngôi đền gồm có 3 cung. Tiền đường, trung đường, hậu cung kiểu chuôi vồ. Trong đền còn có nhiều dấu tích lịch sử quý: Hai tượng phỗng nô lệ hậu cung có tượng "Thờ" Thần Độc Cước: Trung đường là bức tượng "Nghệ thuật" Thần Độc Cước và những bước chạm cổ tinh xảo. Trong tổng thể khu Di tích ở một địa thế đẹp độc đáo tạo sự quan sát sinh động, nhiều chiều cho du khách. Đền có gác nghêng phong (đón gió) phá Bắc, có Phủ Mẫu phía Tây Nam có Miếu Thổ Thần, miếu Sơn Thần, đảm bảo cho dân du cảnh hành lễ.
Một số sự tích về thần Độc Cước:
Đền Độc Cước: Về phía Đông nam thị xã Sầm Sơn có một dãy núi chạy dài, hình thù giống như một phụ nữ nằm ngửa với bộ ngực nở nang. Đó là dãy núi Trường Lệ. Chân của dãy núi này kéo sát đến tận bãi biển có thành đá dộc đứng. Phía trên là đền Thượng hay đền Độc Cước .Theo truyền thuyết này có từ thế kỷ XIII dười thời Trần, cũng có truyền thuyết cho rằng đền được dựng trước nữa, sớn hơn nhiều.
Trong cuốn Thắng Cảnh Quảng Xương của Nguyễn Đức Thuận, người huyện Hoàng Hóa đỗ cử nhân khoa Mậu Thân (1848) triều Tự Đức soạn thì sự tích đền này như sau: tục truyền đời xưa một năm vào ngày mồng 7 tháng giêng, làng Trường Lệ bị một cơn mưa to gió lớn đến mức nước ngoài biển dâng lên ngang lưng núi, cây cối đổ nghiêng ngã. Sáng hôm sau dân làng trèo lên đỉnh núi thì thấy dấu bàn chân ln in trên tảng đá, dài hơn một thước. Đến ngày 17 tháng 3 năm ấy bỗng có một bè gỗ lim trôi dạt vào chân núi. Dân làng cho đó là điềm trời bèn dùng gỗ đó dựng đền thờ. Ở chỗ có vết chân đền Thượng thờ thần Độc Cước. Lưng chừng núi là đền Trung thờ vị quan dưới thời Lý là Tô Hiến Thành. Dưới chân núi là đền Hạ thờ vị thần thời Trần là Hoàng Minh Tự.
Về thần Độc Cước có nhiều sự tích khác nhau. Có tích nói là thần là con một người đàn bà chết đuối (mà dãy Trường Lệ là hình người đàn bà này). Thần được dân làng cưu mang, nuôi nấng trở thành chàng trai khổng lồ. Thưở đó ở vùng biển này có lũ thủy quái thường làm hại dân chài. Nhưng từ khi có chàng đi đánh cá cùng thì lũ thủy quái bị chàng trừng trị. Chúng bèn âm mưu chờ chàng đi vắng thì kéo về làng làm hại dân làng. Từ đó hễ chàng ở nhà thí chúng sát hại người đi biển, hễ chàng đi biển thì chúng hại những người ở nhà. Chàng bèn quyết định đối phó bằng cách xẻ thân mình làm đôi. Nửa thân ở một chân ngoài biển, nửa chân ở trong đất liền. Từ đó bọn thủy quái đành chịu không dám phá dân làng. Chàng được nhân dân làm đền thờ và tôn làm thành hoàng. Cái tên Thần Độc Cước là thần “ một chân” bắt nguồn từ sự tích đó.
Còn cuốn Thanh Hoa Chư Thần Lục đời vua Thành Thái thì thần Độc Cước lại là họ Cao, tên sơn Tự đỗ tiến sĩ nhà Tấn (265-317) nhiều năm vâng lệnh vua đi đánh giặc có công được phong sắc làm phó Quốc Vương. Khi mất hiển linh nên dân lập đền thờ và các đời vua sau đều phong sắc.
Đền đã qua nhiều năm trùng tu. Năm trùng tu xưa nhất ở thượng lương gian tiền đường ghi niên hiệu Chính Hòa(1675-1705). Còn tiền đường mới hiện tại có niên đại Tân Mão (1891) với dòng chữ “ Hoàng Triều Thành Thái tam niệm tuế thứ Tân mão hạ nguyệt trọng xuân lưu nhật quan thời tân tạo tiền đường thụ thụ đại cát”. Tạm dịch : đời vua Thành Thái thu ba năm Tân Mão mùa xuân tháng ba ngày tốt làm ngôi tiền đường. Qua hai cuộc kháng chiến từ 1945-1975, bom đạn liên miên nhưng đền Độc Cước hầu như vẫn nguyên vẹn với những chiếc cột gỗ lim, gỗ chò và một số đồ thờ, bia, tượng có phong cách nghệ thuật của Việt Nam thế kỷ XVIII, XIX.
Trang Chính 
